اضطراب مدرسه چیست: نشانه ها و علت شناسی

امروزه ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و شناسایی عوامل مؤثر بر آن از حلقه های اساسی و وابسته به امر آموزش است که توجه بسیاری از روان شناسان را به خود جلب کرده است. ارزشیابی تحصیلی در شکل سنتی آن، نه تنها فرآیند یاددهی و یادگیری را به سمت تحقق انتظارات آموزشی هدایت نکرده است، بلکه به مشکلاتی چون محصول محوری، مدرک گرایی، تقلب و اضطراب در دانش آموزان منجر شده است. گرچه مقدار معینی از اضطراب برای انجام فعالیت های روزمره لازم و ضروری است، اما اگر اندازه آن از حد طبیعی فراتر رود، مانعی در انجام کارها ایجاد می کند. این اضطراب انواع مختلفی دارد که یکی از آنها اضطراب مدرسه است؛ یک حالت هیجانی نامطلوب که با پریشانی و تشویش همراه است و تحت عوامل موقعیتی و خصیصهای شکل می گیرد و منبع اصلی آن ترس از شکست و فقدان اعتماد به نفس است. یکی از انواع اضطراب، اضطراب مدرسه است.

اضطراب مدرسه از ۴ مؤلفه تشکیل می شود که عبارتند از: اضطراب امتحان، ترس از ابراز وجود، واکنش های فیزیولوژیک و فقدان اعتماد به نفس. اضطراب امتحان پدیده شایعی است که اغلب دانش آموزان در دوران تحصیل خود آن را تجربه کرده اند. این اضطراب در هنگام مواجهه با یک موقعیت ارزشیابی بروز می کند که یکی از پیامدهای آن می تواند ضعف عملکرد در موقعیت مورد نظر باشد. بررسی ها پیرامون اضطراب امتحان با کار ساراسون و مندلر، آغاز شد. ساراسون ۱۹۷۸، اضطراب امتحان را نوعی از خود اشتغالی ذهن میداند که مشخصه آن ضعف عزت نفس است. نتیجه این نگرش، فقدان تمرکز، واکنش های فیزیولوژیک نامطلوب و عملکرد ضعیف در آزمون است. دانش آموزانی که اضطراب امتحان بالایی دارند، تنها با دیدن چند سؤال اول در مورد کل آزمون به قضاوت می پردازند. اما دانش آموزانی که هراسی از امتحان ندارند یا اضطراب آنها پایین است، این قضاوت را به انتهای آزمون موکول می کنند.

عوامل متعددی می تواند با اضطراب امتحان ارتباط داشته باشد که از جمله آنها سن، جنس، فضا و محیط تحصیل دانش آموز است. بیابانگرد، کندلر، موسوی، حق شناس، علیشاهی و نجمی، افزایش سن را یکی از عوامل تأثیرگذار در اضطراب گزارش کرده اند؛ به گونه ای که هرچه دانش آموزان به پایه های تحصیلی بالاتر می روند این رابطه بین اضطراب و سن قوی تر میشود. پژوهش های صورت گرفته پیرامون تأثیر جنسیت نیز میزان شیوع آن را در دختران بیشتر از پسران گزارش کرده اند. اضطراب امتحان با پرسشنامه اضطراب امتحان ساراسون اندازه گیری می شود

مؤلفه بعدی اضطراب مدرسه، ابراز وجود است. ابراز وجود به فرد احساس خودکارآمدی و کنترل درونی میدهد و این حس، اعتماد به نفس و عزت نفس فرد را در روابط متقابل با دیگران تقویت می کند. کودکی که دارای عزت نفس است. از توانایی خود آگاه است و با بهره گیری از استعداد خود به موفقیت تحصیلی می رسد. اما دانش آموزی که از اعتماد به نفس پایینی برخوردار است، خود را در انجام آغلب تکالیف ناتوان می بیند. فاین ( ,Finn 1989) یکی از عوامل کاهش عزت نفس را شکست در مدرسه می پندارد.

از ابعاد دیگر اضطراب مدرسه، ضعف در مهارتهای ارتباطی است. مهارتهای ارتباطی زیر مجموعه ای از مهارتهای اجتماعی به شمار می رود که شامل مهارتهای دریافت (Receiving skills) ، پردازش (Processing skills) و پیام رسانی (sending skills) هستند. مهارت دریافت به درک و فهم پیام ها، مهارت پردازش به تجزیه تحلیل پیامها و یافتن پاسخ مناسب برای آنها و مهارت پیام رسانی به ارائه پاسخ و بازخورد اشاره دارد. بنابراین هر دانش آموز در فرآیند رشد اجتماعی خود و برای شکوفا سازی استعدادهایش و برقراری ارتباط مطلوب با محیط و اطرافیان، باید این مهارت را کسب کند. آموزش این مهارت از خانواده آغاز شده، در مدرسه تکمیل می شود. اهمیت این مهارت ها به حدی است که فقدان آن می تواند به احساس تنهایی، اضطراب، عزت نفس پایین، افسردگی و شکست های تحصیلی منجر شود. واکنش های فیزیولوژیک نیز مؤلفه دیگری از اضطراب تحصیلی است که در موقعیت های اضطراب آور به سراغ دانش آموز می آید و به بازتاب های نامطلوب بدنی مانند لرزش زانو و تپش قلب اشاره دارد.

در شرایطی که امتحان به صورت سنتی برگزار می شود، کسب نمره، اصلی ترین و مهمترین هدف آموزش را تشکیل می دهد و تمام تلاش های مدرسه، معلم، دانش آموز و اولیاء در جهت به دست آوردن نمره بیشتر صرف می شود که بعضی از پیامدهای آن، اضطراب، نگرش منفی نسبت به مدرسه و آسیب های روحی و عاطفی است.

پژوهش های بسیاری از جمله لوکاس و مورفی، تئو، کارلسون و ماتیئو، به نقش و اهمیت جو کلاس در بهداشت روانی دانش آموزان پرداختند.

تئو و همکاران به این نتیجه دست یافتند که ایجاد جوی عاطفی و فارغ از تنش و اضطراب از مهمترین عوامل حفظ سلامت روانی دانش آموزان به ویژه در دوره ابتدایی به شمار می رود.لوکاس و مورفی (۲۰۰۷) نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که وجود محیطی آرام، حمایت گر و به دور از رقابت سبب افزایش تعادل روانی دانش آموزان می شود. برای سنجش اضطراب مدرسه از پرسشنامه اضطراب مدرسه فیلیپس استفاده می شود