آزمودنی مرجع آکادمی یادگیری و پژوهش
در این مطلب از آزمودنی می خواهیم در مورد اعتیاد و علت شناسی آن بپردازیم و اعتیاد را از دیدگاه نظریات روانشناسی بررسی کنیم. اول از همه باید اعتیاد را تعریف کرد. اعتیاد به معنای وابستگی بیمار گونه به مصرف یک یا چند نوع ماده مخدر است که سبب بروز رفتارهای مواد جویانه شده و در صورت عدم مصرف مواد مورد نظر، علائم محرومیت در فرد معتاد بروز می کند (بهاری، ۱۳۹۲).
ملاک های تشخیص اعتیاد
براساس “دهمین طبقه بندی بین المللی اختلالات”، تشخیص نهایی اعتیاد نیازمند وجود سه تا از ملاک های شش گانه زیر است: میل شدید به مصرف مواد، وجود مشکلاتی در کنترل مصرف آن، پافشاری در مصرف آن با وجود آگاهی از پیامدهای مضر آن، ترجیح افراطی مصرف مواد نسبت به دیگر فعالیت ها و وظایف، وجود تحمل دارویی افزایش یافته و وجود برخی از حالت های فیزیکی ترک مواد (سازمان بهداشت جهانی، ۲۰۰۷).
وابستگی به مواد مخدر یا به اصطلاح اعتیاد به آن در همه مشاغل، سطوح تحصیلی و طبقات اقتصادی و اجتماعی دیده می شود و مختص به افراد و یا اقشار خاصی نمی شود (زرگر، نجاریان و نعامی، ۱۳۸۷).
برآورد تعداد معتادین در ایران و آمریکا
موسسه ملی سوء مصرف مواد آمریکا برآورد کرده است که از هر ده نفر آمریکایی با سن بالای ۱۲ سال، یک نفر مشکل سوء مصرف مواد دارد (گریلو، ۲۰۱۰). همین طور بر اساس آخرین گزارشات از سوی دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر دفتر برنامه ریزی (۱۳۸۷) در ارزیابی سریع وضعیت سوء مصرف و وابستگی به مواد مخدر در ایران، تعداد معتادین کشور در سال ۱۳۸۶ برابر با ۱۲۰۰۰۰۰ نفر تخمین زده شده است.
برای سنجش اعتیاد پرسشنامه های گوناگونی طراحی شده است که شامل موارد زیر میشود:
پرسشنامه اعتیاد به اینترنت یانگ ۲۰ سوالی
پرسشنامه اعتیاد (APS) 89 سوالی
شیوع اعتیاد در کدام گروه ها بیشتر است؟
مطابق نتایج پژوهش ها، شیوع اعتیاد در مردان بیشتر از زنان می باشد (سادوک و سادوک، ۲۰۰۷، ترجمه رضاعی، ۱۳۹۱؛ دهقانی، زارع، دهقانی، صدقی و پور موحد، ۱۳۸۹). این اختلال در برخی گروه ها از شیوع بالایی برخوردار است، به عنوان نمونه نشان داده شده است که بخش چشمگیری از دانشجویان (۳/۳۹٪) در طول زندگی دست کم یکی از مواد مخدر را مصرف کرده اند (طارمیان، بوالهری، پیروی و قاضی طباطبائی، ۱۳۸۶).
از سوی دیگر، علاوه بر شیوع و فراگیری بالای اعتیاد در قشرها و طبقات مختلف، این پدیده تأثیرات مخرب و عواقب جبران ناپذیری را هم به دنبال دارد چرا که ارتباط غیر قابل انکار مصرف مواد و یا سوء مصرف آن با سایر انحرافات و نیز مشکلاتی مانند اختلال های روانی، فرار منزل، پرخاشگری و خشونت در رفتارهای اجتماعی، دزدی، بزهکاری، افت تحصیلی، اقدام به خودکشی و فحشا نشان داده شده است (سو إید، ۱۹۹۹، به نقل از طارمیان، بوالهری، پیروی و قاضی طباطبائی، ۱۳۸۶).
همچنین گسترش پرشتاب مصرف مواد و مشکلات وابسته به آن در جمعیت دانشجویی و وجود مواد آزمایشگاهی مانند شیشه و پیامدهای زیان بار آن مانند بی انگیزگی تحصیلی، افت تحصیلی، بیماری های جسمی و روانی، خودکشی، رانندگی با بی احتیاطی، تخریب اموال عمومی، رفتارهای پرخاشگرانه، احساس بی هویتی و رفتارهای جنسی پرخطر (پرکینز، ۲۰۰۲) ضرورت برنامه ریزی و تدوین راهکارهای مداخله ای پیشگیرانه اعتیاد را در دانشگاه ها نشان می دهد.
بنابراین با فرض اینکه جلوگیری از مبتلا شدن افراد به سوء مصرف مواد مخدر و پیشگیری از آن، آسان تر از درمان این اختلال باشد (بتوین و بتوین، ۱۹۹۲، به نقل از عشرتی، ۱۳۸۹). لذا، شناسایی و کار بر روی افرادی که تمایل به اعتیاد و مهمتر از آن، آمادگی اعتیاد دارند شاید بیشتر کارساز باشد. آمادگی اعتیاد، آمادگی فرد برای مصرف مواد مخدر است، به عبارت دیگر افرادی که بیشتر در معرض خطر اعتیاد قرار دارند، آمادگی بالاتری برای اعتیاد دارند (زرگر، ۱۳۸۵).
دلایل گرایش به اعتیاد
در همین راستا، دلایل متعددی هم برای گرایش افراد به انواع مواد مخدر ذکر شده است. پژوهش های بالینی متغیرهای گوناگونی را به عنوان پیش بینی کننده وابستگی به مواد مخدر شناسایی کرده اند که به ۴ دسته تقسیم می شوند:
- محیط فرهنگی – اجتماعی،
- عوامل بین شخصی،
- عوامل روانی- رفتاری و
- عوامل زیستی-ژنتیکی (نیو کامپ و ریچاردسون، ۲۰۰۰).
فرجاد علل موثر در ایجاد اعتیاد را به سه دسته تقسیم می کند:
- عوامل فردی (کسب لذت، کنجکاوی، مشکلات روانی و فردی)،
- عوامل خانوادگی (وجود فرد مصرف کننده در خانواده، رفاه اقتصادی خانواده، اختلافات والدین)
- و عوامل اجتماعی در دسترس بودن دارو، بیکاری، نابرابری اقتصادی، رشد صنعت( فرجاد، ۱۳۷۴، ص ۱۵۸).
رحیمی موقر علل گرایش به اعتیاد را در سه دسته عوامل شامل عوامل مخاطره آمیز فردی، عوامل مخاطره آمیز بین فردی و محیطی، عوامل مخاطره آمیز اجتماعی طبقه بندی می کند.
عوامل مخاطره آمیز فردی شامل دوره نوجوانی، استعداد ارثی، صفات شخصیتی، صفات ضد اجتماعی، پرخاشگری، اعتماد به نفس پایین، اختلالات روانی، افسردگی، فوبی نگرش مثبت به مواد، موقعیت های مخاطره آمیز، ترک تحصیل، بی سرپرستی، تأثیر مثبت مواد بر فرد،
عوامل مخاطره آمیز بین فردی و محیطی شامل عوامل مربوط به خانواده، غفلت از فرزندان، وجود الگوی نامناسب در خانواده، خانواده آشفته،
عوامل مربوط به دوستان، دوستان مصرف کننده مواد،
عوامل مربوط به مدرسه، فقدان حمایت، عوامل مربوط به محل سکونت، شیوع خشونت و اعمال خلاف
و عوامل مخاطره آمیز اجتماعی شامل فقدان قوانین و مقررات اجتماعی، ضد مواد مخدر، بازار مواد، مصرف مواد به عنوان هنجار اجتماعی، کمبود فعالیت های جایگزین کمبود امکانات حمایتی، مشاوره ای و درمانی، توسعه صنعتی، محرومیت اقتصادی اجتماعی می باشد (رحیمی موقر، ۱۳۷۶، صص ۴-۱).
در قسمت دوم اعتیاد و علت شناسی آن را در نظریات روانشناسی مورد بررسی قرار می دهیم.